خوانش باختینی رمان حیاط‌خلوت / محمود رنجبر

حیاط خلوت

خوانش باختینی رمان حیاط‌خلوت / محمود رنجبر

خوانش باختینی رمان حیاط‌خلوت / محمود رنجبر 211 314 فرهاد حسن‌زاده

  محمود رنجبر استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گیلان است. او در مقاله‌ای مفصل به خوانش باختینی رمان «حیاط خلوت» پرداخته و از این منظر به آن نگریسته است. در ابتدا چکیده‌ای از مقاله و در انتها فایل کامل این مقاله قابل خواندن است. این مقاله در نشریه ادب پایداری دانشگاه شهید باهنر کرمان منتشر شده است.

چکیده

  «حیاط‌خلوت» نوشته فرهاد حسن‌زاده یکی از رمان­های برگزیده جشنواره ادب پايداري است. این رمان ازجمله آثار متفاوت در حوزه ادبیات پایداری به شمار می‌رود.

نگرش انتقادی به تبعات جنگ و حذف ارزش‌های برآمده از این واقعة سیاسی، اجتماعی، حیاط­خلوت را به اثری قابل تأمل از منظر حوزه انسان­شناسی و جامعه‌شناسی ادبیات بدل مـی­کــند. از سوی دیگر تـجـربه مبـتنـی بـر زیست جهان نویسنده در زبان و اجتماع پس از جنگ موجب بازتاب کیفّیات زندگی و چگونگی تحوّلات فکری شخصیت­های این رمان شده ­است. هدف این پژوهش بازخوانی رمان حیاط‌خلوت با رویکرد میخائیل باختین است. نتایج این خوانش نشان می­دهد که در این رمان، حرکتی کارناوالی از سوی شخصیت­ها برای ویرانگری نظم بـرساختة حاکــمیت جامعة پــس از جنــگ صورت می­گـیرد. در این       حر کت نشانه­‌های متفاوت گفتگو، خنده، اعتراض، چند صدایی و نقیضه پدیدار می‌شود که نشان دهندة جنبه­‌هایی از کیفیت زندگی انسان معاصر است.

  آرای میخائیل باختین (1895-1975م) طیف وسیعی از معرفت شناسی در علوم انسانی را شامل می­شود. نگرش بینا رشته‌ای وی برای یافتن نقاط مشترک و افتراق علوم انسانی و علوم طبیعی بر وجه تحول آفرینی این دو علم تأکید دارد.

  باختین با نگرش مارکسیستی به جهان اجتماعی و تاریخ آشنا بود. وی با تأثیرپذیری از جریان مارکسیستی(1) معتقد بود «زبان هم در محتوا و هم به لحاظ ساختاری همواره ایدئولوژیک است»(کلیگز،1390، همچنین تودروف،177:1377). وی با تأکید بر جنبة مادی و ایدئولوژیک زبان بحث بوطیقای جامعه‌­شناختی، چند صدایی و بین­‌الاذهانی یا بینامتنی را وارد عرصة نظریه و نقد ادبی کرد. باختین معتقد بود «در واقع شاعر [نویسنده] واژگان خود را از يك فرهنگ برنمي‌گزيند؛ بلكه آن‌ها را از زمينه‌اي واقعي كه واژگان پرورده و از ارزش‌گذاری‌ها سرشار شده‌اند، انتخاب مي‌كند» (باختین،115:1373).

 از نظر باختین سویة وجودی انسان با حضور «دیگری» شکل می­گیرد. نوعی وجه معرفت شناختی که در آشتی بین کثرت­ها برای ایجاد وحدت (حیات دیگر) پدید می­آید. وجه گفتگویی نظریه باختین زمینه را برای تحلیل آثار از منظر هستی‌­شناختی و نگرش جهان شخصیت­های داستان و رمان می­گشاید؛ همچنان که خود وی رهیافت مکالمه­‌ای را نخستین بار در کتاب «مسایل بوطیقای داستایوفسکی» (1929) طرح کرده است. باختین در این کتاب نشان داد که شخصیت­های رمان داستایوفسکی در فـضای دیـگر بـاوری قرار می­گیرند. در منطق پذیرش دیگری، چندین صدا به وضوح شنیده می­شود، صداهایی که با هم بر اساس منطق گفتگویی در مکالمه هستند، پاسخ یکدیگر را می­دهند اما هیچ یک بر دیگری تسلط ندارند (مکاریک، 16:1388). از نظر وی رمان(2) فرمی هنری است که در بنیاد خود چند آوایی منطق مکالمه و دو سویگی را دارد.

1-1- بیان مسئله

  منطق گفتگویی، از دل کارناوال(3) – به عنوان بارزترین وکامل­ترین شکل بازنمایی فرهنگ مردمی­- پدیدار شد. کلید دستیابی باختین به کارناوال، نگرش انتقادی وی به رئالیسم سوسیالیسم دوره حاکمیت استالین بود. نگرشی که شوروی را به تک آوایی، هدم تودة مردم و تسلّط بیش از پیش نظام کلیسایی و سلطنتی و نظامی پیش می­‌برد.

 در ایران، نمونة تعامل در روابط انسانی بر پایة منطق مکالمه به ویژه گفتمان انتقادی، اجتـماعی و چنـد صـدایی را می­تـوان در رمان­های پس از انقلاب اسلامی ایران یافت.

مهم­ترین ویژگی این رمان­ها توجه به تکثر صداهای منتقد و ترسیم وضعیت اجتماعی دوره­ای است­ که روایت در آن اتفاق افتاده است. یکی از منابع معتبر برای پژوهش در حوزه جامعه شناسی ادبیات متون ادبی در حوزه ادبیات پایداری است. از سوی دیگر خوانش رمان ادبیات پایداری با هدف نشان دادن ظرفیت­های این نوع ادبی و توجه یا عدم توجه نویسندگان این عرصه به چند صدایی نیز حایز اهمّیت است.

 از جمله پیش­زمینه­‌های تحقق این پژوهش، طرح موضوعات مبتلابه جامعه و انتقاد از شرایط حاکم پس از جنگ از سوی برخی رمان نویسان دفاع مقدس بوده است. ویژگی مهم محتوایی این آثار توجه به ارزش­های انسانی معطوف به دوران جنگ ­است.

 برای مطالعه بیشتر به  اینجا  بروید

 

2 دیدگاه
  • رضا صابری 1397-05-18 در 18:21

    خوانش باختینی رمان حیاط خلوت

    در چهاردهمین جشنواره خانه نقد کتاب مقاله «خوانش باختینی حیاط خلوت»، نوشته دکتر محمود رنجبر به عنوان مقاله برتر سال در حوزه نقد کتاب انتخاب شد.

    به گزارش ایسنا، در مراسم اختتامیه چهاردهمین جشنواره خانه نقد کتاب مقاله «خوانش باختینی حیاط خلوت»، نوشته دکتر محمود رنجبر، عضو هیئت علمی دانشگاه گیلان به عنوان مقاله برتر سال در حوزه نقد کتاب انتخاب شد.

    «خوانش باختینی حیاط خلوت» تنها اثر برگزیده در بخش ادبیات داستانی است.

    «حیاط خلوت» از رمان های برگزیده فرهاد حسن زاده، نویسنده معاصر کودک و نوجوان کشورمان است که دکتر رنجبر در پژوهش خود لایه   های معنایی این اثر را بررسی و نشان داده است.

    به گزارش ایسنا، برگزیدگان و شایستگان تقدیر چهاردهمین دوره جشنواره «نقد کتاب» در گروه‌های کلیات و اطلاع‌رسانی، میراث‌پژوهی، فلسفه، کلام و عرفان، روانشناسی و علوم تربیتی، فقه و حقوق، قرآن و حدیث، اخلاق، علوم اجتماعی، زبان، علوم و فنون، هنر، ادبیات فارسی، ادبیات داستانی، شعر معاصر، ادبیات عربی، تاریخ و جغرافیا، ایران و اسلام و کودک و نوجوان طی آیینی عصر روز گذشته، ۲۷ آذر با حضور معاون امور فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، مدیرعامل خانه کتاب و جمعی از مولفان، ناشران و پژوهشگران در سالن اجتماعات پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری در تهران برگزار شد.
    http://tnews.ir/news/322b101408027.html?hrif=1

  • یکی بهترین رمان‌های ایرانی، همسنگ آثار احمد محمود است.

    روزی روزگاری

    فرهاد حسن‌زاده

    فرهاد حسن زاده، فروردین ماه ۱۳۴۱ در آبادان به دنیا آمد. نویسندگی را در دوران نوجوانی با نگارش نمایشنامه و داستان‌های کوتاه شروع کرد. جنگ تحمیلی و زندگی در شرایط دشوار جنگ‌زدگی مدتی او را از نوشتن به شکل جدی بازداشت. هر چند او همواره به فعالیت هنری‌اش را ادامه داد و به هنرهایی مانند عکاسی، نقاشی، خطاطی، فیلنامه‌نویسی و موسیقی می‌پرداخت؛ اما در اواخر دهه‌ی شصت با نوشتن چند داستان‌ و شعر به شکل حرفه‌ای پا به دنیای نویسندگی کتاب برای کودکان و نوجوانان نهاد. اولین کتاب او «ماجرای روباه و زنبور» نام دارد که در سال ۱۳۷۰ به چاپ رسید. حسن‌زاده در سال ۱۳۷۲ به قصد برداشتن گام‌های بلندتر و ارتباط موثرتر در زمینه ادبیات کودک و نوجوان از شیراز به تهران کوچ کرد…

    دنیای کتاب‌ها... دنیای زیبایی‌ها

    کتاب‌ها و کتاب‌ها و کتاب‌ها...

    فرهاد حسن‌زاده برای تمامی گروه‌های سنی کتاب نوشته است. او داستان‌های تصویری برای خردسالان و کودکان، رمان، داستان‌های کوتاه، بازآفرینی متون کهن و زندگی‌نامه‌هایی برای نوجوان‌ها و چند رمان نیز برای بزرگسالان نوشته است.

    ترجمه شده است

    به زبان دیگران

    برخی از کتاب‌های این نویسنده به زبان‌های انگلیسی، چینی، مالایی، ترکی استانبولی و کردی ترجمه شده و برخی در حال ترجمه به زبان عربی و دیگر زبا‌ن‌هاست. همچنین تعدادی از کتاب‌هایش تبدیل به فیلم یا برنامه‌ی رادیو تلویزیونی شده است. «نمكی و مار عينكي»، «ماشو در مه» و «سنگ‌های آرزو» از كتاب‌هايي هستند كه از آن‌ها اقتباس شده است.

    بعضی از ویژگی‌های آثار :

    • نویسندگی در بیشتر قالب‌های ادبی مانند داستان كوتاه، داستان بلند، رمان، شعر، افسانه، فانتزی، طنز، زندگينامه، فيلم‌نامه.
    • نویسندگی برای تمامی گروه‌های سنی: خردسال، کودک، نوجوان و بزرگسال.
    • خلق آثاری تأثیرگذار، باورپذیر و استفاده از تكنيك‌های ادبی خاص و متفاوت.
    • خلق آثاری كه راوی آن‌ها کودکان و نوجوانان هستند؛ روايت‌هايی مملو از تصویرسازی‌های عینی و گفت‌وگوهای باورپذير.
    • پرداختن به موضوع‌های گوناگون اجتماعی چون جنگ، مهاجرت، کودکان كار و خيابان، بچه‌های بی‌سرپرست يا بدسرپرست و…
    • پرداختن به مسائلی که کمتر در آثار کودک و نوجوان دیده می‌شود، مانند جنگ و صلح، طبقات فرودست، افراد معلول، اختلالات شخصیتی‌ـ‌روانی و…
    • تنوع در انتخاب شخصیت‌های محوری و كنشگر (فعال). مشخصاً دخترانی که علیه برخی باورهای غلط ایستادگی می‌کنند.
    • بهره‌گیری از طنز در کلام و روایت‌های زنده و انتقادی از زندگی مردم كوچه و بازار.
    • زبان ساده و بهره‌گیری اصولی از ویژگی‌های زبان بومی و اصطلاح‌های عاميانه و ضرب‌المثل‌ها.

    او حرف‌های غیرکتابی‌اش را این‌جا می‌نویسد.

    به دیدارش بیایید و صدایش را بشنوید