خوانش باختینی رمان حیاط‌خلوت / محمود رنجبر

  محمود رنجبر استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گیلان است. او در مقاله‌ای مفصل به خوانش باختینی رمان «حیاط خلوت» پرداخته و از این منظر به آن نگریسته است. در ابتدا چکیده‌ای از مقاله و در انتها فایل کامل این مقاله قابل خواندن است. این مقاله در نشریه ادب پایداری دانشگاه شهید باهنر کرمان منتشر شده است.

چکیده

  «حیاط‌خلوت» نوشته فرهاد حسن‌زاده یکی از رمان­های برگزیده جشنواره ادب پايداري است. این رمان ازجمله آثار متفاوت در حوزه ادبیات پایداری به شمار می‌رود.

نگرش انتقادی به تبعات جنگ و حذف ارزش‌های برآمده از این واقعة سیاسی، اجتماعی، حیاط­خلوت را به اثری قابل تأمل از منظر حوزه انسان­شناسی و جامعه‌شناسی ادبیات بدل مـی­کــند. از سوی دیگر تـجـربه مبـتنـی بـر زیست جهان نویسنده در زبان و اجتماع پس از جنگ موجب بازتاب کیفّیات زندگی و چگونگی تحوّلات فکری شخصیت­های این رمان شده ­است. هدف این پژوهش بازخوانی رمان حیاط‌خلوت با رویکرد میخائیل باختین است. نتایج این خوانش نشان می­دهد که در این رمان، حرکتی کارناوالی از سوی شخصیت­ها برای ویرانگری نظم بـرساختة حاکــمیت جامعة پــس از جنــگ صورت می­گـیرد. در این       حر کت نشانه­‌های متفاوت گفتگو، خنده، اعتراض، چند صدایی و نقیضه پدیدار می‌شود که نشان دهندة جنبه­‌هایی از کیفیت زندگی انسان معاصر است.

  آرای میخائیل باختین (1895-1975م) طیف وسیعی از معرفت شناسی در علوم انسانی را شامل می­شود. نگرش بینا رشته‌ای وی برای یافتن نقاط مشترک و افتراق علوم انسانی و علوم طبیعی بر وجه تحول آفرینی این دو علم تأکید دارد.

  باختین با نگرش مارکسیستی به جهان اجتماعی و تاریخ آشنا بود. وی با تأثیرپذیری از جریان مارکسیستی⁽¹⁾ معتقد بود «زبان هم در محتوا و هم به لحاظ ساختاری همواره ایدئولوژیک است»(کلیگز،1390، همچنین تودروف،177:1377). وی با تأکید بر جنبة مادی و ایدئولوژیک زبان بحث بوطیقای جامعه‌­شناختی، چند صدایی و بین­‌الاذهانی یا بینامتنی را وارد عرصة نظریه و نقد ادبی کرد. باختین معتقد بود «در واقع شاعر [نویسنده] واژگان خود را از يك فرهنگ برنمي‌گزيند؛ بلكه آن‌ها را از زمينه‌اي واقعي كه واژگان پرورده و از ارزش‌گذاری‌ها سرشار شده‌اند، انتخاب مي‌كند» (باختین،115:1373).

 از نظر باختین سویة وجودی انسان با حضور «دیگری» شکل می­گیرد. نوعی وجه معرفت شناختی که در آشتی بین کثرت­ها برای ایجاد وحدت (حیات دیگر) پدید می­آید. وجه گفتگویی نظریه باختین زمینه را برای تحلیل آثار از منظر هستی‌­شناختی و نگرش جهان شخصیت­های داستان و رمان می­گشاید؛ همچنان که خود وی رهیافت مکالمه­‌ای را نخستین بار در کتاب «مسایل بوطیقای داستایوفسکی» (1929) طرح کرده است. باختین در این کتاب نشان داد که شخصیت­های رمان داستایوفسکی در فـضای دیـگر بـاوری قرار می­گیرند. در منطق پذیرش دیگری، چندین صدا به وضوح شنیده می­شود، صداهایی که با هم بر اساس منطق گفتگویی در مکالمه هستند، پاسخ یکدیگر را می­دهند اما هیچ یک بر دیگری تسلط ندارند (مکاریک، 16:1388). از نظر وی رمان⁽²⁾ فرمی هنری است که در بنیاد خود چند آوایی منطق مکالمه و دو سویگی را دارد.

1-1- بیان مسئله

  منطق گفتگویی، از دل کارناوال(3) – به عنوان بارزترین وکامل­ترین شکل بازنمایی فرهنگ مردمی­- پدیدار شد. کلید دستیابی باختین به کارناوال، نگرش انتقادی وی به رئالیسم سوسیالیسم دوره حاکمیت استالین بود. نگرشی که شوروی را به تک آوایی، هدم تودة مردم و تسلّط بیش از پیش نظام کلیسایی و سلطنتی و نظامی پیش می­‌برد.

 در ایران، نمونة تعامل در روابط انسانی بر پایة منطق مکالمه به ویژه گفتمان انتقادی، اجتـماعی و چنـد صـدایی را می­تـوان در رمان­های پس از انقلاب اسلامی ایران یافت.

مهم­ترین ویژگی این رمان­ها توجه به تکثر صداهای منتقد و ترسیم وضعیت اجتماعی دوره­ای است­ که روایت در آن اتفاق افتاده است. یکی از منابع معتبر برای پژوهش در حوزه جامعه شناسی ادبیات متون ادبی در حوزه ادبیات پایداری است. از سوی دیگر خوانش رمان ادبیات پایداری با هدف نشان دادن ظرفیت­های این نوع ادبی و توجه یا عدم توجه نویسندگان این عرصه به چند صدایی نیز حایز اهمّیت است.

 از جمله پیش­زمینه­‌های تحقق این پژوهش، طرح موضوعات مبتلابه جامعه و انتقاد از شرایط حاکم پس از جنگ از سوی برخی رمان نویسان دفاع مقدس بوده است. ویژگی مهم محتوایی این آثار توجه به ارزش­های انسانی معطوف به دوران جنگ ­است.

 برای مطالعه بیشتر به  اینجا  بروید